Historycznie za najstarszą świątynię w Niemczy przez długi czas uważano położony u stóp góry zamkowej kościół św. Wojciecha.

Według legend miał zostać zbudowany w miejscu zatrzymania się orszaku wiozącego z Gniezna do Pragi szczątki świętego Wojciecha w roku 1039. Badania archeologiczne potwierdziły, że rzeczywiście obecny kościół powstał na fundamentach innego, również murowanego, powstałego ok. XI w. Pierwsza wiarygodna wzmianka o kościele pochodzi z 1244 r., kiedy Bolesław Rogatka nadał w Niemczy - w kościele św. Wojciecha - przywileje dla budowy katedry wrocławskiej.

Na podstawie najnowszych badań udało się potwierdzić istnienie jeszcze starszej, wczesnośredniowiecznej świątyni położonej na wzgórzu grodowym, czyli w obrębie obecnych murów miejskich. Dzięki badaniom archeologicznym przeprowadzonym w 1960 r. i pomiarom georadarowym z 2007 roku udało się odtworzyć prawdopodobny wygląd kościoła zbudowanego na planie o wymiarach zewnętrznych nawy - 7×10 m i chóru - 3×4,5 m. Jest to plan podobny do większości kościołów morawskich z IX i X w. Takie datowanie zgadza się również ze znalezionym w 1960 r. materiałem ceramicznym. Dzięki temu możliwe jest dość dokładne określenie wieku odkrytej świątyni na koniec IX - początek X stulecia. Jeśli wierzyć ustaleniom, odkryty kościół byłby prawdopodobnie jednym z najstarszych na Śląsku - obok świątyni odkrytej w 1997 r. w podziemiach katedry we Wrocławiu oraz rotundy na Gromniku.

Możemy domniemywać, że wczesnośredniowieczny kościół mógł zostać zniszczony w 990 r. lub podczas oblężenia Niemczy w 1017 roku. Niestety brakuje informacji źródłowych na ten temat. Prawdopodobnie świątynia w XIII w. już nie istniała lub była w bardzo złym stanie, dlatego konieczne stało się zbudowanie nowego kościoła dla rozwijającego się miasta lokacyjnego.

W niedzielę po dniu Wszystkich Świętych 1295 r. biskup Jan z Wrocławia wydał dekret nakazujący ufundowanie kościoła ku czci Najświętszej Marii Panny, Apostołów Piotra i Pawła, świętego Mikołaja i świętej Katarzyny w mieście Nempch. „Aby parafianie, zarówno polscy jak i niemieccy, w wyżej wymienionym kościele, przez nas ufundowanym, korzystali ze wszystkich sakramentów Kościoła.” Dla kościoła i cmentarza położonego w południowo-wschodniej części miasta wyznaczono specjalną parcelę, której teren miał sięgać wewnętrznej strony murów miejskich.

Początkowo nowy kościół powstał jako filia kaplicy św. Wojciecha, od którego przejął funkcję głównej świątyni w Niemczy. Przy kościele, później już parafialnym, zbudowano otoczoną murem plebanię, na którą wójt przeznaczył osobną działkę, co uczynił w porozumieniu z mieszczaństwem polskiego i niemieckiego pochodzenia.

Jak wynika z badań archeologicznych prowadzonych przez Włodzimierza Hołubowicza w 1960 r. na terenie dawnego cmentarza przykościelnego, nowa świątynia powstała dokładnie w miejscu starszej, której relikty odkryto wewnątrz prezbiterium.  Wygląd powstałej budowli możemy ustalić również na podstawie analizy młodszej ikonografii. Był to gotycki, jednonawowy kościół z krótką halą, z dobudowanym, prostokątnym chórem, przekształcony później w dwunawowy przez dobudowanie południowej nawy bocznej.

W 1500 roku wybuchł pożar, który strawił część miasta wraz z kościołem. Z zachowanych źródeł dowiadujemy się, że świątynia odbudowana po zniszczeniach posiadała wieżę, ołtarz główny i cztery ołtarze boczne.

W czasie reformacji, w roku 1520, pełniący posługę księdza w kościele św. Piotra i Pawła w Niemczy Kaspar Koch przyjął wiarę protestancką. Od tej pory w świątyni odprawiano nabożeństwa zgodnie z Wyznaniem Augsburskim, co zostało również usankcjonowane podczas zjazdu duchowieństwa księstwa brzeskiego w Strzelinie w 1534 roku.

Wojna trzydziestoletnia przyniosła znaczne zniszczenia w Niemczy. 4 czerwca 1633 kościół św. Piotra i Pawła strawił pożar, w wyniku którego utracono organy i dzwony, które stopiły się w żarze. Wkrótce zebrano fundusze na odbudowę świątyni. W 1639 r. ufundowano dwa dzwony, które dwa lata później zostały umieszczone w nowej wieży. Odbudowę kościoła zakończono całkowicie dopiero w 1655 r. Kościół, oddzielony od Rynku rzędem kamienic, mógł pomieścić 300 osób. Była to konstrukcja murowana z drewnianą wieżą. W tej formie stary kościół przetrwał do połowy XIX wieku.

W dniu 28 października 1853 r. o godz. 8:30 rano w niemczańskim ratuszu wybuchł pożar. Wydarzenie to zostało opisane w „Geschichte der Bergstadt Nimptsch”:

„Wieża ratuszowa, która była wykonana z drewna, natychmiast się zapaliła i spłonęła w całości. Ponieważ była gwałtowna burza, ogień rozprzestrzeniał się z wielką prędkością poczynając od wschodniej pierzei Rynku. Pierwsza kamienica po ratuszu, która wkrótce stanęła w płomieniach, należała do gorzelnika Breita. Następnie wszystkie kamienice spłonęły od domu mistrza szewskiego Austa do domu mistrza stolarskiego Schlumsa, aż do bramy dolnej murów miejskich, a stamtąd w górę po drugiej stronie Rynku. (…) W ciągu sześciu godzin spłonęło 36 kamienic z oficynami, a 57 rodzin zostało bez dachu nad głową.”

Dach kościoła św. Piotra i Pawła był pokryty gontem i również się zapalił. Na szczęście zniszczenie objęło jedynie dach, dlatego świątynię udało się uratować. Po pożarze za zgodą królewskiego mistrza budowlanego i osób odpowiedzialnych za utrzymanie kościoła zabezpieczono go płaskim stropem.

Kościół został zamknięty po ostatnim nabożeństwie odprawionym 12 września 1852 r. przez pastora Wendla i diakona Scholza. Otwarto go jeszcze tylko dwa razy, aby zorganizować wybory państwowe, na które do Niemczy przyjechały tłumy ludzi. Od tej pory nabożeństwa odbywały się w kaplicy św. Jerzego.

Z powodu złego stanu budowli zdecydowano się na rozbiórkę starego kościoła i budowę nowej świątyni. Obrady w tej sprawie przedłużały się, początkowo nie udało się osiągnąć porozumienia w sprawie miejsca budowy. Postulowano, że budowa dużo większej budowli w miejscu starego, niewielkiego kościoła na cmentarzu otoczonym grobowcami mogłaby spowodować osunięcie się terenu. Pojawiła się propozycja, że świątynię można by postawić w innym miejscu, poza miastem, na posesji Heringa przy Frankensteiner Straße, która nie była znacznie oddalona od plebanii. Zaproponowano nawet budowę kościoła na miejscu spalonego ratusza na Rynku.

Ostatecznie postanowiono jednak wybudować nowy kościół na dawnym miejscu, ale na mocy umowy z 12 kwietnia 1861 r. wykupiono działki domów nr 31-34 i nr 91 przy Rynku, tak aby świątynia mogła został wybudowana na dużo większym placu. Cena zakupu działek wynosiła 7600 talarów.

W międzyczasie, 20 kwietnia 1857 r., po zaprojektowaniu nowego budynku rozpoczęto rozbiórkę starego kościoła. Z grobowców zabrano kości, które zostały złożone do wspólnego grobu w trzech trumnach na cmentarzu św. Jerzego w dniu 30 maja. Bez skutku poszukiwano grobu słynnego pisarza i poety Caspera von Lohensteina, który według podań został na tym cmentarzu pochowany. Część płyt nagrobnych pochodzących z XVII i początku XVIII w. przeniesiono i później umieszczono po wewnętrznej stronie południowo-wschodniego odcinka murów miejskich i w murze przy ogrodzie plebanii. Rozbiórka świątyni została zakończona 1 czerwca.

Dzwony z wieży kościoła zostały złożone w domu obok plebanii. 21 listopada rozpoczęto rozbiórkę czterech domów zakupionych w celu rozbudowy placu kościelnego. Zakończono ją pod koniec lutego następnego roku.

15 maja zdemontowano kulę i wiatrowskaz ze starej wieży, która wciąż samotnie stała na swoim miejscu. W kuli nie znaleziono niczego szczególnego. Rozbiórka wieży trwała od 7 czerwca do połowy sierpnia. Po przygotowaniach i wielokrotnych monitach ze strony rady parafialnej, 21 kwietnia 1864 r. położono pierwszy kamień węgielny pod fundamenty wieży nowego kościoła. W tym celu wykopano dół o głębokości około ośmiu metrów. Po wybudowaniu podmurówki pod wieżę, przystąpiono do budowy fundamentów pod prezbiterium i pozostałe części budynku, tak że 1 września 1864 r. mogło nastąpić uroczyste położenie kamienia węgielnego.

Jak podaje „Geschichte der Bergstadt Nimptsch”:

„O godz. 9.00 na placu budowy, który został udekorowany kwiatami i flagami, rozległo się bicie dzwonów na prowizorycznej dzwonnicy. Cała ludność zebrała się na uroczystość i otoczyła miejsce w dużym półkolu. Na placu przed ratuszem zebrał się pochód, w skład którego wchodził delegacja rządu: główny radca rządu von Willich, kurator Wandel, administrator okręgowy von Saldern, a także 20 duchownych, 60 nauczycieli, szefowie władz i zaproszeni goście: rada kościelna, delegacja budowlana oraz przedstawiciele dominiów i parafii. (…) Przy akompaniamencie puzonu nauczyciele zaśpiewali hymn "Großer Gott, Dich loben wir". Kurator Wandel wygłosił przemówienie inauguracyjne oparte na słowach Izajasza 28, werset 16. Scholz odczytał akt erekcyjny, do którego dołączono rysunek nowego budynku. Umieszczono je razem z codziennymi gazetami z Breslau i Nimptsch, monetami, w tym dwutalarem oraz kilkoma monetami pokazowymi w specjalnej kapsule i zatopiono w kamieniu węgielnym. Potem nastąpiły zwyczajowe uderzenia młotkiem z przemówieniami niektórych gości. Śpiew chóru, modlitwa i błogosławieństwo zakończyły uroczystość.”

Można uznać, że symbolicznie tym wydarzeniem zakończyła się historia starego kościoła farnego w Niemczy.

Opracował Tony, na podstawie:

Eysymontt R., Galewski D., Fara w mieście od średniowiecza do współczesności. Społeczność- Duchowość- Architektura- Wystrój. Studia z historii sztuki, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 2019, s. 32.

Eysymontt R., Zróżnicowanie form zagospodarowania przestrzeni w murach śląskiego miasta średniowiecznego. Konfrontacja źródeł pisanych i ikonograficznych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 2015, R. 63, Nr 2, s. 226.

Małachowicz E., Szynkiewicz A., Wczesnośredniowieczny kościół obrządku słowiańskiego w Niemczy, Architectus, Nr 1-2, 2007, s 17-23.

Małachowicz E., Architektoniczne ślady chrystianizacji Śląska w IX-X w., Nauka, 3/2008, s. 161-176.

Rauch E., Geschichte der Bergstadt Nimptsch, Wilhelm Wolffs Buchdruckerei, Nimptsch, 1936.

Schölzel J., Nimptsch in Schlesien, Marburg, 1974.